عوامل و زمینه های اعتیاد به مواد مخدر در نوجوانان

مصرف مواد مخدر برای نوجوان یک تجربه نیست، بلکه انحرافی است به سوی بزهکاری و بیچارگی.
 

سیگار کشیدن مقدمة ابتلای نوجوانان به مواد مخدر است. غالبا چنین تصور می شود که مصرف اندک مواد ضعیف اعتیاد آور اشکالی ایجاد نمی کند؛ برای مثال سیگار خطری ندارد. مسلما این کار برای گروهی از نوجوانان یک اقدام کنجکاوانه و نمودی از بزرگسال دانستن خویشتن است. بعضی از نوجوانان برای اینکه به دیگران اعلام کند که ما بزرگ شده ایم، با کشیدن سیگار این پیام را به گوش دیگران می رسانند.

اما مصرف کمترین نخ سیگار برای نوجوانانی که مشکلات دیگری هم دارند، مقدمه ای برای ورود به رفتارهای ناپسند شدیدتر و در برخی از موارد، اعتیاد تدریجی به مواد مخدر است و می تواند در آینده برای مصرف مواد قوی تر مانند الکل، حشیش، تریاک و حتی هروئین زمینه سازی کند.[1]

«در یک تحقیق میدانی حدود ۷۳ درصد نوجوانانی که به دلیل اعتیاد به کانون اصلاح و تربیت اهواز فرستاده شده اند، مصرف سیگار را از مدرسه و در سنین دوازده تا چهارده سالگی آغاز کرده اند و بر اساس مطالعه زرگر (۱۳۷۸) ۹۰ درصد نمونه های تحت بررسی، قبل از مصرف مواد، سیگار کشیدن را آغاز کرده اند و اولین پیشنهاد دهنده سیگار بین دوستان و همسالان مدرسه ای و هم محله ای بوده است.»[2]
 

دوستان نقش مهمی در گرایش نوجوانان به مصرف مواد مخدر ایفا می کنند، در واقع می توان پیش بینی کرد در صورتی که دوستان نوجوان و به ویژه نزدیکترین دوست او مواد مخدر مصرف کند، خود آن فرد نیز به مصرف چنین موادی روی خواهد آورد. به گفته یک نوجوان پانزده ساله: «هم سن و سال های من گاه برای آنکه از گروهی طرد نشوند، از اعضای آن گروه تقلید می کنند. هدف آنها خوش گذرانی است، اما بعدا وضع، غیر قابل کنترل می شود.»
 

 به نظر می رسد مصرف مواد مخدر به صورت جدی به وسیله نوجوانان تا اندازه زیادی بستگی به روابط آنها با والدینشان دارد. در مورد فرزندانی که با والدین خود رابطه احترام آمیز و پذیرا دارند (به خصوص آنهایی که ارزش های سنتی را پاس می دارند) و امکان رشد تدریجی استقلال در این فرزندان توسط والدین فراهم می شود، خطر اعتیاد عموما کم است.

در مورد فرزندانی که با والدین خود رابطه محبت آمیز نداشته باشند و به والدین خود بی توجه بوده اند و با والدین، رفتاری اقتدار آمیز و خصمانه داشته اند، خطر مصرف مواد مخدر بسیار بیشتر است. به گفته یک دختر نوجوان هفده ساله: «من درگیر مصرف مواد مخدر شدم؛ زیرا می خواستم به پدرم بشورم. چون که او هیچ وقت نمی گذاشت آنچه را که من می خواستم، انجام دهم. من تا همین امسالاجازه معاشرت با هیچ کس حتی دوستان هم کلاسی ام که افراد مطمئنی هستند را نداشتم و این بسیار ناراحت کننده بود، و برای گریز از این وضع به مواد مخدر روی آوردم».[3] این افراد با این عمل نه تنها مشکل خود را حل نمی کنند، بلکه به مشکلات پیچیده تری مبتلا می شوند.
 

یکی دیگر از دلایلی که نوجوانان در مورد روی آوردن به مصرف مواد مخدر ذکر می کنند، کوشش برای گریز از تنش ها، فشارهای زندگی و کسالت و بی حوصلگی است. این روحیات به طور معمول در نوجوانانی دیده می شود که خود را نسبت به دوستان و همکلاسی هایشان ناموفق و ناتوان می بیند؛ برای رهایی از این حالات آزاردهنده، به مواد مخدر پناه می برند و با آرامش کاذب، چند لحظه خود را از تفکر درباره مشکلات، رها تصور می کنند.[4]
دوستان نقش مهمی در گرایش نوجوانان به مصرف مواد مخدر ایفا می کنند، در واقع می توان پیش بینی کرد در صورتی که دوستان نوجوان و به ویژه نزدیکترین دوست او مواد مخدر مصرف کند، خود آن فرد نیز به مصرف چنین موادی روی خواهد آورد.
به گفته یک نوجوان پانزده ساله: «هم سن و سال های من گاه برای آنکه از گروهی طرد نشوند، از اعضای آن گروه تقلید می کنند. هدف آنها خوش گذرانی است، اما بعدا وضع، غیر قابل کنترل می شود.»
در برخی موارد، مصرف مواد مخدر به وسیله نوجوانان حاکی از احساس بیگانگی و در نتیجه گرایش درونی به دنیای شخصی است که به واسطه مصرف مواد حاصل می شود.

بعضی از نوجوانان با ناامیدی به آینده می نگرند؛ این افراد در واکنش به تبعیض اقتصادی، اجتماعی و شرایط زندگی دشوار و گاه در واکنش به بیماری های جسمانی و درهم ریختگی محیط اجتماعی و خانوادگی خودشان، هرگونه کوشش برای یافتن معنا و احساس هویت را به طور کلی کنار می گذارند و به دنیای فراموشی و بی خبری مواد مخدر و یا به گفته نوجوانی معتاد، به «مرگ موقتی و زندگی بی درد» پناه می برند.[5]
 

 بسیاری از نوجوانان برای ارضای حس کنجکاوی و تجربه مواد مخدر، به مصرف این گونه مواد اقدام می کنند. اگر انگیزه آنها در حد تجربه کردن باقی بماند و میزان و دفعات مصرف این مواد زیاد نشود، به تدریج قطع خواهد شد؛ اما متأسفانه تجربه کردن، نخستین گام از مراحل چهارگانه اعتیاد است. مرحله دوم، مصرف نامنظم (کمتر از یک بار در هفته) و یا در مهمانی هاست. در مرحله سوم (اعتیاد روانی نسبت به مواد) مصرف این مواد منظم بوده، فرد فعالانه این رفتار را از خود نشان میدهد. در مرحله چهارم، اعتیاد جسم را فرامی گیرد.[6]
 

 یکی از مهم ترین عوامل اعتیاد، در دسترس بودن مواد مخدر است؛ چون چیزی که به آسانی در اختیار مردم قرار گیرد، گرایش به آن آسان تر صورت می پذیرد. در ایران به تجربه ثابت شده است که اجازه مصرف تریاک حتی طی شرایطی خاص برای عده مخصوصی، به اعتیاد نوجوانان و جوانان کمک کرده است. متأسفانه در این دوران، به دست آوردن مواد برای نوجوانان بسیار آسان شده است و باندهای فروش مواد مخدر به راحتی نوجوانان را صید کرده، به سوی خود می کشانند و مواد را در اختیار آنها قرار می دهند.

 همیشه گفته شده است: «پیشگیری بهتر از درمان است؛ زیرا پیشگیری هم وقت و هزینه کمتری احتیاج دارد و هم آسان تر است؛ اما درمان، زمان بر بوده، به هزینه زیاد نیاز دارد و بسیار دشوار است؛ در بعضی موارد نیز غیر ممکن می شود؛ زیرا بسیاری از افرادی که به اعتیاد مبتلا شده اند، پس از درمان، دوباره به مصرف مواد روی می آورند.

بنابراین، والدین می توانند به نوجوانان کمک کنند در زندگی راه و روشی را در پیش گیرند که در دام اعتیاد نیفتند. برای رسیدن به این منظور، امور زیر پیشنهاد می شود:

1.جلوگیری از سیگار کشیدن فرزندان: همانطور که گفته شد، عادت به کشیدن سیگار مقدمه اعتیاد به سایر مواد است. والدین باید به فرزندان خاطرنشان کند که اگر بر آنید بزرگ شدن خود را با سیگار کشیدن به دیگران بفهمانید، باید بدانید اقدام به کار خطرناکی کرده اید که عاقبت آن نامعلوم است.

٢. دخالت در روابط با دوستان مشکل ساز: دوستی با بعضی از افراد، مشکل آفرین است. اگر احساس کردید دوستان فرزندتان به دنبال سیگار و مواد می روند، در صورتی که فرزند شما در آنها قدرت تأثیرگذاری سریع ندارد، فورا زمینه قطع رابطه با آنها را فراهم کنید. سهل انگاری در چنین موقعیت هایی، هرگز روا نیست.

۳. پر کردن اوقات فراغت فرزندان: اوقات فراغت فرزند خود را با کارهای مفید پر کنید. ورزش، مطالعه، کارهای دستی، شرکت در مجالس قرآنی و مذهبی، راه های مناسب و مفیدی برای پر کردن اوقات خالی است.

4. آموزش حل مشکلات از راه های منطقی: اجازه ندهید نوجوان برای رهایی از مشکلات روحی- روانی مانند افسردگی و شکست ها، به راه های کوتاه، اما موقت مانند پناه بردن به مواد مخدر بیندیشد، بلکه باید به او کمک کنید به دنبال راه حل های پایدار و بی ضرر برود. ممکن است مصرف مواد او را به عالم بی خبری ببرد، اما هیچ گاه مشکل او را حل نمی کند. باید با صبر و تحمل مشکلات را از ریشه حل کرد.

5. آموزش «نه» گفتن به تقاضاهای غیر منطقی: به نوجوان یاد بدهید در برابر فشار دوستان به آنها «نه» بگوید. به او آموزش دهید در نظر بگیرد که با جمعی از دوستان خود مشغول پرسه زدن در مکانی غیر مجاز است، دوستان از او انتظار دارند سیگار با هروئین با مواد مخدر دیگری مصرف کند؛ با جرئت به آنها نه، بگوید. اگرچه ممکن است بگویند: «ما رو ضایع می کنی؟ با ما نمی خوای بری؟ از کار ما خوشت نمی آید؟ اگر جرئت آن را ندارد که به طور مستقیم نه بگوید، از جایگزین ها استفاده کند؛ مثلا:

- با دست دست کردن، بگوید: «الان نه، باشه واسه بعد». اگر فشار گروه دوستان افزایش یافت، می تواند با عصبانیت فریاد بکشد: «بسه دیگه! نمی خوام کسی منو وادار به کاری کنه! نه شماها نه هیچ کس دیگه ای! هر موقع دلم خواست، مصرف می کنم نه دیرتر و نه زودتر!»

- خروج موقت از موقعیت: با استفاده از یک جمله کوچک بسیاری از نوجوانان می توانند خود را از دام فشارهای لحظه ای دوستان نجات دهند؛ مثلا می توانند بگویند باید بروم دستشویی، با «الان وعده دارم»، یا «الان کار ضروری دارم و باید بروم.»

فرزند شما با استفاده از این بهانه، می تواند از محیط گروهی خارج شود و به محلی خصوصی و آرام برود و به وضوح درباره بهترین کاری که می تواند انجام دهد، یا بهترین چیزی که می تواند بگوید تا از شرایط ناخواسته خلاص شود، فکر کند. اغلب پس از بازگشت به جمع همسالان در می یابد وسوسه قبلی فروکش کرده، توجه همه به کار دیگری جلب شده است.

- بهانه آوردن: می توانید به فرزندتان که نمی خواهد تسلیم مصرف مواد مخدر شود و از سوی دیگر از عواقب اجتماعی نه گفتن، وحشت دارد، آموزش دهید یکی از عذرهای زیر را بیاورد: «حالم خوب نیست»، «یه بار مصرف کردم، حالم خراب شد»، «اگه همین الان به خونه برنگردم، دیگه بهم اجازه بیرون اومدن نمیدن.»[7]

این جملات به او کمک می کند تا وقتی گفتن حقیقت دشوار است، راه متقاعد کننده ای برای فرار بیابد.
 
 
منبع: کتاب «با دخترم (ویژه والدین و مربیان دختران نوجوان)»
نویسنده: علی احمد پناهی و داود حسینی
 

پی نوشت :
[1] . حسین لطف آبادی، روانشناسی رشد، ج۲، ص ۲۰.
[2] . معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، مجموعه مقالات پیشگیری از جرم، ص ۲۰۱.
[3] .همان.
[4] . همان.
[5] . همان.
[6] . دن فونتئل، کلیدهای رفتار با نوجوانان، ترجمه مسعود حاجی زاده، ص۱55.
[7] . کارل بیمکارت، کلیدهای پیشگیری و مقابله با انتهاد در نوجوان و جوان، ترجمه مسعود هومان، ص 97-98.